ការសិក្សាពីប្រភេទលំនៅឋានគឺជាចំណុចដ៏សំខាន់មួយដើម្បីស្វែងយល់កាន់តែច្បាស់ពីអរិយធម៌ក្នុងសង្គម ឬក្នុងតំបន់ណាមួយ។ ដោយសារមនុស្សគ្រប់រូបបានចំណាយពេលវេលាជាច្រើននៅក្នុងគេហដ្ឋានរបស់ខ្លួន ដូច្នេះលំនៅឋានក៏អាចធ្វើការឆ្លុះបញ្ចាំងពីការផ្លាស់ប្ដូរនៃនយោបាយសង្គមផងដែរ។ ដូចដែលយើងបានសិក្សាកន្លងមកអំពីប្រវត្តិសាស្ដ្រក្នុងប្រទេស ការអភិវឌ្ឍន៍ក្នុងវិស័យស្ថាបត្យកម្មភាគច្រើនពឹងផ្អែកលើគោលការណ៍នៃរបបនយោបាយ គួបផ្សំជាមួយនឹងការផ្លាស់ប្ដូរនៃកត្តាភូមិសាស្ដ្រនយោបាយ។ ស្របពេលដែលជីវភាពរស់នៅមានលក្ខណៈកាន់តែល្អប្រសើរ លំនៅឋានក៏ត្រូវបានផ្លាស់ប្ដូរដើម្បីបំពេញតម្រូវការចាំបាច់របស់មនុស្សផងដែរ។ ហើយជាលទ្ធផល លំនៅឋានទាំងនោះមានការប្រែប្រួល និងផ្លាស់ប្ដូរទៅតាមរជ្ជកាលនីមួយៗនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដ។ ក៏ប៉ុន្ដែនេះមិនមានន័យថា បុគ្គលគ្រប់រូបរស់នៅក្នុងលំនៅឋានដូចគ្នានោះទេ ដោយឡែកលំនៅឋានដែលស្ថិតក្នុងតំបន់ឬវប្បធម៌តែមួយទទួលបានឥទ្ធិពលស្រដៀងគ្នា។
ស្របពេលដែលលំនៅឋានបន្ដមានការអភិវឌ្ឍន៍ជាលំដាប់ ការសិក្សាពីប្រវត្តិសាស្ដ្រនៃអរិយធម៌ទៅតាមសម័យកាលនីមួយៗអាចផ្ដល់ជាអំណះអំណាងគ្រប់គ្រាន់ដែលជួយដល់ការបកស្រាយថាតើកត្តាប្រពៃណី វប្បធម៌ និងព្រឹត្ដិការណ៍នយោបាយសង្គមដែលបានរៀបរាប់ខាងលើ បានផ្ដល់ឥទ្ធិពលអ្វីខ្លះដល់លំនៅឋានក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។
ស្ថាបត្យកម្មលំនៅឋានក្នុងប្រទេសកម្ពុជារួមមានរចនាបថ និងទម្រង់រូបរាងជាច្រើនប្រភេទ។ ភាពសម្បូរបែបនៃស្ថាបត្យកម្មដែលយើងឃើញមានក្នុងប្រទេសនេះគឺជាលទ្ធផលទទួលបានពីការអភិវឌ្ឍន៍ជាច្រើនសតវត្សរ៍ ការទទួលឥទ្ធិពលពីបរទេស ក៏ដូចជានិន្នាការនយោបាយដែលកើតមានកន្លងមកក្នុងប្រវត្តិសាស្ដ្រ។
ជាប្រភេទផ្ទះដែលមានការពេញនិយមជាងគេក្នុងប្រទេស ផ្ទះខ្មែរបុរាណត្រូវបានគេសម្គាល់ដោយការសង់ផុតពីដី និងការប្រើប្រាស់សម្ភារៈបុរាណដើម្បីសាងសង់ (តួឈើ និងដំបូលប្រក់ស្បូវ)។ ដោយឡែកសម្ភារៈសំណង់បែបទំនើបត្រូវបានរួមបញ្ចូលនៅពេលក្រោយ។ ហើយផ្ទះប្រភេទនេះភាគច្រើនឃើញមាននៅតាមទីជនបទ ដោយសារកង្វះខាតនៃសម្ភារៈសំណង់បែបទំនើប។
ផ្ទះល្វែងត្រូវបានណែនាំមកកាន់កម្ពុជាក្នុងទម្រង់ជាផ្ទះល្វែងចិន ហើយអាចឃើញនៅតាមតំបន់ទីប្រជុំជនដែលមានដង់ស៊ីតេប្រជាជនខ្ពស់និងមធ្យម និងដែលជាទីតាំងសម្រាប់ប្រកបអាជីវកម្ម។ សំណង់ផ្ទះល្វែងភាគច្រើនមានកម្ពស់ ២ទៅ៥ជាន់ សាងសង់ពីឥដ្ឋ និងត្រូវបានចាត់ទុកជាប្រភេទផ្ទះសម្រាប់គ្រួសារមានជីវភាពកម្រិតមធ្យម។
ភាគច្រើនត្រូវបានសាងសង់ជាទម្រង់អគារខុនដូរឬអាផាតមិនដែលឃើញមានក្នុងតំបន់អភិវឌ្ឍន៍ដូចជារាជធានីភ្នំពេញ និងខេត្តព្រះសីហនុជាដើម។ អគារប្រភេទនេះត្រូវបានសាងសង់ដើម្បីបំពេញតម្រូវការទីផ្សារកម្រិតខ្ពស់ ក៏ដូចជាសម្រាប់ជនបរទេសដែលមានសិទ្ធិក្នុងការទិញឬជួល ហើយត្រូវបានចាត់ទុកជាប្រភេទផ្ទះទំនើបនិងស៊ីវិល័យចំពោះប្រជាជនក្នុងតំបន់។
ជាប្រភេទផ្ទះក្នុងទីផ្សារកម្រិតខ្ពស់ ភាគច្រើនស្ថិតលើដីដែលមានទំហំធំ អាចមាននៅតាមតំបន់ទីប្រជុំជនឬជាយក្រុង។ ជាមួយនឹងការរីកចម្រើននៃគម្រោងអភិវឌ្ឍន៍បុរី ក៏ដូចជាការរីកលូតលាស់នៃវប្បធម៌នៃការប្រើប្រាស់ ផ្ទះវីឡាជាច្រើនខ្នងត្រូវបានសាងសង់ដើម្បីបំពេញតម្រូវការរបស់ប្រជាជនរស់នៅក្នុងតំបន់។
ជាសំណង់លំនៅឋានទាំងឡាយណាដែលមិនមានគ្រោងសាងសង់ត្រឹមត្រូវ អគ្គិសនីនិងទឹកស្អាតប្រើប្រាស់ និងជាពិសេសប័ណ្ណកម្មសិទ្ធិដីធ្លី។ ដោយស្ថិតនៅតាមផ្នែកមួយចំនួននៃបណ្ដាទីក្រុងធំៗ សំណង់ប្រភេទនេះអាចបង្ហាញពីអត្រាភាពក្រីក្រនៃប្រជាជនរស់នៅក្នុងប្រទេសដែលបណ្ដាលមកពីសង្រ្គាម។
ផ្ទះខ្មែរបុរាណមានទម្រង់ស្រដៀងទៅនឹងផ្ទះបុរាណនៅតាមបណ្ដាប្រទេសនានានៅក្នុងតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍ ហើយត្រូវបានសម្គាល់ដោយការសង់ផុតពីដី មានដំបូលស្រួច និងប្រើប្រាស់ប្រភេទសម្ភារៈសំណង់ដែលសម្បូរក្នុងតំបន់(ដូចជាឈើ ស្បូវ និងឫស្សីជាដើម)។ មិនមានភស្ដុតាងច្បាស់លាស់បញ្ជាក់ពីដើមកំណើត ឬអ្នកផ្សព្វផ្សាយផ្ទះបុរាណមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជានោះទេ ក៏ប៉ុន្ដែយើងដឹងថាគេបានអនុវត្តសំណង់ទម្រង់បែបនេះគឺដើម្បីធ្វើការសម្របសម្រួលទៅនឹងអាកាសធាតុក្នុងតំបន់។ ការសង់លំនៅឋានផុតពីដីមិនត្រឹមតែផ្ដល់ជាចរន្ដខ្យល់ធម្មជាតិដើម្បីទប់ទល់នឹងកម្ដៅប៉ុណ្ណោះទេ ថែមទាំងការពារហានិភ័យដែលបណ្ដាលមកពីធម្មជាតិដូចជាគ្រោះទឹកជំនន់ និងសត្វចង្រៃទៀតផង។
ផ្ទះបុរាណខ្មែរត្រូវបានសាងសង់ក្នុងទម្រង់មួយដ៏សាមញ្ញ និងងាយស្រួល។ ផ្ទះនីមួយៗត្រូវបានបែងចែកជា ២ផ្នែក៖ ធ្លារស់នៅជាន់ខាងលើ និងធ្លាក្រោមផ្ទះ។ ធ្លាខាងក្រោមភាគច្រើនត្រូវបានប្រើប្រាស់ជាក្រោលសត្វ និងជង្រុកដាក់សម្ភារៈ ហើយអាចប្រើជាទីធ្លារស់នៅដែលមានផាសុកភាពបានថែមទៀតផង។ ជាន់ខាងលើត្រូវបានចែកជា ៣ផ្នែកបន្ថែមទៀតដូចជា រានហាល ល្វែងច័ន្ទនិងល្វែងបង្កាន់មាសដែលជាបន្ទប់គេង២ និងះចង្ក្រានបាយនៅខាងក្រោយ (ពេលខ្លះអាចធ្វើនៅជំហៀងផ្ទះ)។ នៅក្នុងសម័យនេះ ពុំឃើញមានការប្រើប្រាស់បន្ទប់ទឹកនោះទេ។ ដោយឡែកការបន្ទោបង់និងកាកសំណង់ផ្សេងៗត្រូវបានបោះចោលទៅក្នុងគុម្ពព្រៃ ហើយចំពោះការរក្សាអនាម័យវិញ ឃើញមានការងូតទឹកក្នុងបឹងទន្លេ ឬពីពាងទឹកភ្លៀង។
ផ្ទះបុរាណមួយប្រភេទទៀតដែលឃើញមានសាងសង់ដែរនោះត្រូវបានគេហៅថា “ផ្ទះតៀម”។ ផ្ទះតៀមជាប្រភេទផ្ទះសង់ផ្ទាល់នឹងដី សក្ដិសមសម្រាប់ការធ្វើអាជីវកម្ម និងត្រូវបានឃើញសង់ជាលើកដំបូងដោយជនជាតិចិន និងវៀតណាមដែលបានចូលមករស់នៅក្នុងស្រុក។ ផ្ទះតៀមត្រូវបានគេសម្គាល់ជាប្រភេទផ្ទះដែលយកលំនាំតាមផ្ទះល្វែងប្រទេសចិនភាគខាងត្បូង ឬជាគំរូនិងដើមកំណើតនៃផ្ទះល្វែងនៅកម្ពុជាសព្វថ្ងៃ។
ខ្មែរបុរាណត្រូវបានគេទទួលស្គាល់ និងស្ញប់ស្ញែងដោយភាពច្នៃប្រតិដ្ឋក្នុងផ្នែកសិល្បៈចម្លាក់ថ្ម ប៉ុន្ដែពួកគេមានជំនឿថាធាតុជាមនុស្សលោក មិនថាមានឋានៈជាអ្វីក៏ដោយ អាចរស់នៅក្នុងផ្ទះដែលសង់ពីឈើតែប៉ុណ្ណោះ។ ដូច្នេះគ្រប់ផ្នែកទាំងអស់នៃគេហដ្ឋាននីមួយៗ ចាប់តាំងពីធ្នឹមនិងសសររហូតដល់ទ្វារនិងបង្អួចត្រូវធ្វើពីឈើ (លើកលែងតែដំបូលដែលឃើញមានប្រក់គ្បឿង និងស្បូវ)។ ចំពោះក្បាច់តុបតែងវិញ យើងឃើញមានការរចនាលើដំបូល និងការឆ្លាក់ទិដ្ឋភាពធម្មជាតិនៅលើផ្ទៃបង្អួចនិងទ្វារ ក៏ដូចជាផ្នែកខាងលើនៃផ្ទៃជញ្ជាំងផងដែរ។
ទំនើបកម្មនៃស្ថាបត្យកម្មខ្មែរត្រូវបានចូលរួមដោយវត្តមានអាណានិគមបារាំង និងជនជាតិចិនដែលបានផ្លាស់មករស់នៅកម្ពុជានៅចន្លោះសតវត្សរ៍ទី១៨-១៩។ ជាច្រើនសតវត្សរ៍កន្លងមក ប្រទេសកម្ពុជាបានក្លាយជាតំបន់ដែលទាក់ទាញជនបរទេសដូចជាជនជាតិថៃ វៀតណាម អេស្ប៉ាញ និងព័រទុយកាល់រួចមកហើយ ប៉ុន្ដែមិនមាននរណាម្នាក់អាចផ្សព្វផ្សាយ និងជះឥទ្ធិពលរបស់ខ្លួនមកលើតំបន់ដែលទទួលឥទ្វពលយ៉ាងខ្លាំងពីវប្បធម៌ប្រទេសឥណ្ឌានោះទេ។
នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សរ៍ទី១៩ បន្ទាប់ពីបានពុះពារស្វែងរកវិធីសាស្រ្ដគ្រប់ជំពូកដើម្បីរំដោះប្រទេសពីមហាអំណាចបរទេស កម្ពុជាបានទទួលអាណាព្យាបាលពីប្រទេសបារាំង ដែលអំឡុងពេលនោះបានដាក់វិធានការអនុវត្តទំនើបកម្មលើទឹកដីអាណានិគមរបស់ខ្លួន។ ការផ្លាស់ប្ដូរដំបូងបង្អស់ក្នុងស្ថាបត្យកម្មខ្មែរគឺប្រហែលជាការសាងសង់ព្រះបរមរាជវាំងថ្មីពីឥដ្ឋនៅទីក្រុងភ្នំពេញ។ បន្ទាប់មកនៅចុងសតវត្សរ៍ទី១៩ លំនៅឋានជាច្រើនទូទាំងប្រទេសត្រូវបានសង់ដោយប្រើឥដ្ឋ។
សំណង់ផ្ទះតៀមដែលសង់ឡើងពីឥដ្ឋទទួលបានការពេញនិយមក្នុងចំណោមអ្នករស់នៅក្នុងទីក្រុង បន្ទាប់ពីមានគ្រោះអគ្គិភ័យកើតឡើងនៅទីក្រុងភ្នំពេញ។ នៅក្នុងរជ្ជកាលនេះ យើងឃើញមានសំណង់គេហដ្ឋានថ្មី ២ប្រភេទរួមមាន ផ្ទះវីឡាលំនាំបែបលោកខាងលិច និងផ្ទះល្វែងលំនាំបែបចិន។ ផ្ទះល្វែងត្រូវបានទទួលការពេញនិយមជាខ្លាំងក្នុងចំណោមស្ថាបត្យកម្មទាំង ២ប្រភេទនេះ ហើយត្រូវបានសម្គាល់ដោយរចនាបថផ្នែកខាងក្រៅនៃអគារដែលសាងសង់ក្នុងទម្រង់ដូចគ្នា និងស្ថិតនៅជាប់ៗគ្នា។ ដោយសារការចំណាយទាបក្នុងការសាងសង់ និងការបែងចែកប្លង់បាតដែលផ្ដល់ភាពងាយស្រួលដល់អ្នករស់នៅ សំណង់ផ្ទះល្វែងជាច្រើនខ្នងត្រូវបានសាងសង់ និងរីកដុះដាលទូទាំងប្រទេស។ ផ្ទះល្វែងក្នុងសម័យអាណានិគមមានទម្រង់សាមញ្ញដែលមានទីតាំងធ្វើអាជីវកម្មនៅជាន់ផ្ទាល់ដី និងទីធ្លារស់នៅបែបគ្រួសារនៅជាន់ខាងលើ។ ចង្ក្រានបាយ និងបន្ទប់ទឹកស្ថិតនៅក្នុងអគារតូចមួយនៅខាងក្រោយ ផ្ដាច់ចេញពីផ្ទះធំដោយទីលំហនៅកណ្ដាលដែលមាននាទីជាប្រភពខ្យល់ និងពន្លឺធម្មជាតិសម្រាប់បរិវេណរស់នៅផងដែរ។ ពេលខ្លះទីលំហកណ្ដាលត្រូវបានបើកបញ្ចូលគ្នា បង្កើតជាទីធ្លាប្រើប្រាស់រួមសម្រាប់បណ្ដុំផ្ទះល្វែង ឬសហគមន៍ទាំងនោះ។
សំណង់អគារក្នុងសម័យនេះភាគច្រើនធ្វើពីឥដ្ឋ និងមានស្ថាបត្យកម្ម ២សំខាន់ៗដូចជា ស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌូចិន (Indochinoirs) និងស្ថាបត្យកម្មអាតដេកូ(Art-Deco)។ ស្ថាបត្យកម្មឥណ្ឌូចិនសម្ដៅលើស្ថាបត្យកម្មមួយប្រភេទដែលមានការរួមបញ្ចូលចរិកលក្ខណៈនៃរចនាបថនីអូក្លាសិក (Neo-classical) ជាមួយនឹងរចនាបថបែបប្រពៃណីពីបណ្ដាប្រទេសក្នុងតំបន់ឥណ្ឌូចិន។ ផ្ទៃខាងមុខនៃអគារភាគច្រើនតុបតែងដោយក្បាច់រចនាបែបលោកខាងលិច គួបផ្សំជាមួយនឹងរចនាបថក្នុងតំបន់ដូចជាស្លាបព្រីល និងដំបូលកំពូលស្រួចជាដើម។ ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៣០ បន្ទាប់ពីការសាងសង់ផ្សារធំថ្មីដែលជាស្ថាបត្យកម្មអាតដេកូ (Art Deco) សំណង់គេហដ្ឋានត្រូវបានយកលំនាំតាមប្រភេទស្ថាបត្យកម្មដែលទើបនឹងណែនាំថ្មីនេះ ដោយកត់សម្គាល់លើការរចនាបែបបន្ទាត់ត្រង់ និងមានរាងជាធរណីមាត្រ។
ក្រៅពីការរីកចម្រើនផ្នែកហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធក្នុងទីក្រុង ប្រទេសកម្ពុជាក៏បានទទួលរងនូវការគាបសង្កត់ពីអាណានិគមបារាំងផងដែរ ជាពិសេសក្នុងអំឡុងសង្រ្គាមលោកលើកទី២។ នេះបានបង្កឲ្យមានចលនាប្រឆាំងទាមទារឯករាជ្យជាតិទូទាំងប្រទេស ដោយមានព្រះបាទសម្ដេចព្រះ នរោត្ដម សីហនុជាប្រមុខរដ្ឋ។ បន្ទាប់ពីទទួលបានឯករាជ្យពេញលេញពីបារាំងក្នុងឆ្នាំ១៩៥៣ សម្ដេចព្រះ សីហនុ បានចាប់ផ្ដើមគោលនយោបាយកសាង និងអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសជាតិជាថ្មីម្ដងទៀត ដែលផ្តោតសំខាន់លើទំនើបកម្ម ហើយត្រូវបានគេស្គាល់ថាជា “សម័យសង្គមរាស្ដ្រនិយម”។
ភាពជោគជ័យក្នុងគោលនយោបាយអភិវឌ្ឍន៍នេះអាចបង្ហាញឲ្យឃើញតាមរយៈស្ថាបត្យកម្ម។ “ស្ថាបត្យកម្មខ្មែរថ្មី” ត្រូវបានបង្កើតឡើង ដែលជាព្រះរាជគំនិតផ្ដួចផ្ដើមរបស់ព្រះបាទសម្ដេចព្រះ នរោត្តម សីហនុ និងដឹកនាំដោយស្ថាបត្យករខ្មែរដែលទទួលបានការសិក្សានៅបរទេស ដូចជាស្ថាបត្យករ វណ្ណ មូលីវណ្ណ និងលុយ បានហាប់ជាដើម។ ស្ថាបត្យកម្មនេះជាការរួមបញ្ចូលរចនាបថបែបទំនើបជាមួយនឹងរចនាបថបែបប្រពៃណីខ្មែរ។ ស្ថាបត្យកម្មខ្មែរថ្មីមានចរិកលក្ខណៈចំនួន៤ រួមមាន៖ ការប្រើប្រាស់សម្ភារៈសំណង់ទំនើប (បេតុងអារម៉េ) មានការបណ្ដុះគំនិតពីផ្ទះបុរាណខ្មែរ រចនាដោយសម្របតាមអាកាសធាតុតំបន់ត្រូពិច និងមានការរួមបញ្ចូលរចនាបថអង្គរ។
ជាប្រភេទផ្ទះល្វែងដែលមានកម្ពស់ច្រើនជាន់ ដោយបានយកគំរូតាមប្លុកអគារលោកខាងលិច ដែលមានគ្រឿងបរិក្ខារប្រើប្រាស់រួមដូចជាជណ្ដើរថ្មើរជើង ជណ្ដើរយន្ដ ផ្លូវដើរ សម្ភារៈកម្សាន្ត និងជាពិសេសទីធ្លាលំហកណ្ដាល។
ការបើកដំណើរការនៃរោងចក្រស៊ីម៉ង់ត៍ក្នុងស្រុក និងការរីកចម្រើនផ្នែកសេដ្ឋកិច្ច បានធ្វើឲ្យមានការប្រើប្រាស់ប៉េតុងនៅតាមទីជនបទយ៉ាងទូលំទូលាយ ដូចជាការបន្ថែមនូវសំណង់ធ្វើពីឥដ្ឋនៅជាន់ផ្ទាល់ដី និងបន្ទប់ទឹកប្រើប្រាស់ក្នុងគ្រួសារជាដើម។
ផ្ទះវីឡាភាគច្រើនស្ថិតនៅក្នុងតំបន់ដែលមានភាពស្ងប់ស្ងាត់ និងមានការរៀបចំប្លង់បាតបែបទំនើបជាមួយនឹងការផ្លាស់ប្ដូរនៃរចនាបថក្នុងប្រទេស។ ស្ថាបត្យកម្មខ្មែរថ្មីត្រូវបានរួមបញ្ចូលក្នុងការរចនាគេហដ្ឋានកម្មសិទ្ធិឯកជន ដោយមានការប្រើប្រាស់ក្បាច់តុបតែង ដូចជាចម្លាក់ប្រាសាទបាយ័នជាដើម។
ប្លុកអគារលំនៅឋានប្រមូលផ្ដុំត្រូវបានណែនាំមកកាន់ប្រទេសកម្ពុជានៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ ដែលទទួលបានការឧបត្ថម្ភពីរដ្ឋាភិបាល និងត្រូវបានយកលំនាំតាមប្លុកអគារលំនៅឋានរួមនៃតំបន់លោកខាងលិច ហើយបានសាងសង់ឡើងដើម្បីផ្ដល់អាទិភាពដល់ការរស់នៅក្នុងទីក្រុងក្នុងតម្លៃសមរម្យ។
ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាកំនើនប្រជាជន និងតម្រូវការលំនៅឋាន ផែនការនៃការសាងសង់លំនៅឋានថ្មីមួយបានណែនាំ និងអនុវត្តក្នុងប្រទេស។ ផ្ទះល្វែងមួយចំនួនត្រូវបានធ្វើការកែច្នៃ ដោយបានយកគំរូតាមប្លុកអគារលោកខាងលិច ដែលមានគ្រឿងបរិក្ខារប្រើប្រាស់រួមដូចជាជណ្ដើរថ្មើរជើង ជណ្ដើរយន្ដ ផ្លូវដើរ សម្ភារៈកម្សាន្ត និងជាពិសេសទីធ្លាលំហកណ្ដាល។ សម្រាប់សំណង់លំនៅឋានប្រភេទនេះ ជាន់ផ្ទាល់ដីរក្សាជាទីតាំងធ្វើអាជីវកម្មដដែរ ដែលផ្ដល់សារៈសំខាន់ និងភាពងាយស្រួលដល់ការធ្វើពាណិជ្ជកម្មក្នុងតំបន់ទីប្រជុំជន។ នៅតាមតំបន់លំនៅឋានមួយចំនួនទៀត មានការសាងសង់ផ្ទះវីឡាកម្មសិទ្ធិឯកជន ដែលបានផ្លាស់ប្ដូរទម្រង់ និងរចនាបថរបស់ខ្លួនឲ្យមានលក្ខណៈកាន់តែទំនើបស៊ីវីល័យ។ ការបើកដំណើរការនៃរោងចក្រស៊ីម៉ង់ត៍ និងការរីកចម្រើនផ្នែកសេដ្ឋកិច្ចក្នុងប្រទេសបានធ្វើឲ្យមានការប្រើប្រាស់ប៉េតុងនៅតាមទីជនបទយ៉ាងទូលំទូលាយផងដែរ។ ហេតុនេះហើយទើបយើងឃើញផ្ទះបុរាណខ្មែរមួយចំនួនមានការកែច្នៃ ដោយបន្ថែមនូវសំណង់ធ្វើពីឥដ្ឋនៅជាន់ខាងក្រោម ក៏ដូចជាការសាងសង់បន្ទប់ទឹកប្រើប្រាស់ក្នុងគ្រួសារ។ នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ លំនៅឋានមួយប្រភេទទៀតត្រូវបានណែនាំដែលជាប្លុកអគារលំនៅឋានប្រមូលផ្ដុំឧបត្ថម្ភដោយរដ្ឋាភិបាល។ ប្លុកអគារលំនៅឋាននេះ ត្រូវបានសាងសង់ឡើងដើម្បីផ្ដល់អាទិភាពដល់ការរស់នៅក្នុងទីក្រុងក្នុងតម្លៃសមរម្យ ជាប្រភេទលំនៅឋានដែលត្រូវបានយកលំនាំតាមប្លុកអគារលំនៅឋានរួមនៃតំបន់លោកខាងលិច និងដែលទទួលបានការឧបត្ថម្ភពីរដ្ឋាភិបាលផងដែរ។
យ៉ាងណាមិញ ចក្ខុវិស័យនៃភាពជឿនលឿននិងស៊ីវិល័យរបស់ព្រះបាទសម្ដេចព្រះ នរោត្ដម សីហនុមកលើប្រទេសកម្ពុជាមានរយៈកាលត្រឹមតែ ១៥ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ ដោយសាររដ្ឋប្រហារផ្ដួលរំលំរបបសង្គមរាស្រ្ដនិយមនៅចុងឆ្នាំ១៩៧០ ដែលក្នុងពេលនោះប្រទេសកម្ពុជាបានធ្លាក់ក្នុងសង្គ្រាមស៊ីវិល។
សង្គ្រាម និងការផ្លាស់ប្ដូររបបនយោបាយបានធ្វើឲ្យមនុស្សជាច្រើនត្រូវបានស្លាប់បាត់បង់ជីវិត ហើយការអភិវឌ្ឍន៍លើគ្រប់វិស័យទាំងអស់ក៏ត្រូវបានធ្លាក់ចុះផងដែរ។ រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៨៩ ដោយស្ថានភាពក្នុងប្រទេសកម្ពុជាមានភាពស្ថិតស្ថេរឡើងវិញ ច្បាប់ស្ដីពីកម្មសិទ្ធិដីធ្លីត្រូវបានអនុវត្តជាថ្មីម្ដងទៀតបន្ទាប់ពីច្បាប់កម្មសិទ្ធិដំបូងគេបង្អស់ដែលបង្កើតដោយអាណានិគមបារាំងត្រូវបានបំផ្លាញក្នុងរបបកម្ពុជាប្រជាធិបតេយ្យ។ ប្រជាពលរដ្ឋក៏បានចាប់ផ្ដើមសាងសង់ផ្ទះ និងផ្លាស់លំនៅមកកាន់រាជធានីម្ដងទៀត បន្ទាប់ពីពួកគាត់ត្រូវបានជម្លៀសដោយខ្មែរក្រហម។
ដោយសារប័ណ្ណកម្មសិទ្ធិដីធ្លីត្រូវបានបំផ្លាញចោល គួបផ្សំនឹងការភៀសខ្លួន និងការស្លាប់បាត់បង់ជីវិតនៃម្ចាស់កម្មសិទ្ធិដើមប្រជាពលរដ្ឋអាចចូលរស់នៅក្នុងអគារលំនៅឋានទាំងនោះបានដោយផ្អែកលើគោលការណ៍ “អ្នកមកមុន បានមុន”។ ហើយសំណង់អនាធិបតេយ្យជាច្រើនត្រូវបានសាងសង់បន្ថែមពីលើអគារ ដើម្បីដោះស្រាយបញ្ហាកំនើនប្រជាជននៅក្នុងទីក្រុង។
ដោយសារបញ្ហានៃកំនើនប្រជាជន ព្រមទាំងការកើតឡើងនៃភាពក្រីក្រដែលបណ្ដាលមកពីសង្គ្រាម សំណង់អនាធិបតេយ្យជាច្រើនត្រូវបានសាងសង់នៅក្នុងទីក្រុង។ សំណង់ទាំងនោះត្រូវបានសង់ឡើងដោយមានកង្វះខាតជាច្រើន និងមិនអាចប្រើប្រាស់បានក្នុងរយៈពេលយូរនោះទេ។ សម្ភារៈសាងសង់សាមញ្ញៗ និងមានតម្លៃទាបដូចជាស័ង្កសី និងបន្ទះឈើចាស់ៗ ត្រូវបានយកមកប្រើប្រាស់ ដែលធ្វើឲ្យសំណង់ទាំងនោះមានភាពទ្រុឌទ្រោមជាងសំណង់ដទៃ។
ដោយសារប័ណ្ណកម្មសិទ្ធិដីធ្លីត្រូវបានបំផ្លាញចោល គួបផ្សំនឹងការភៀសខ្លួន និងម្ចាស់កម្មសិទ្ធិដើមជាច្រើនត្រូវបានសម្លាប់ក្នុងរបបប្រល័យពូជសាសន៍ ប្រជាពលរដ្ឋអាចចូលរស់នៅក្នុងអគារទាំងនោះបានដោយផ្អែកលើគោលការណ៍ “អ្នកមកមុន បានមុន”។ នេះបានធ្វើឲ្យមនុស្សជាច្រើនពីគ្រប់តំបន់បានផ្លាស់មករស់នៅក្នុងទីក្រុង ដែលបណ្ដាលឲ្យមានការកើនឡើងនៃសំណង់អនាធិបតេយ្យផងដែរ។ សព្វថ្ងៃ ប្រជាពលរដ្ឋទាំងនោះកំពុងស្ថិតក្នុងជីវភាពរស់នៅលំបាកក្រីក្រ និងកង្វះខាតជំនួយសង្គមដើម្បីផ្លាស់ចេញពីអគារទ្រុឌទ្រោមទាំងនោះ។
នៅទសវត្សរ៍ឆ្នាំ ១៩៩០ បណ្ដុំផ្ទះឬបុរី ត្រូវបានណែនាំជាថ្មីម្ដងទៀត ហើយមកដល់សព្វថ្ងៃនេះជាប្រភេទលំនៅឋានដែលទទួលបានការពេញនិយមជាងគេនៅក្នុងប្រទេស។ ខុសប្លែកពីគម្រោងនៅក្នុងសម័យអាណានិគមបារាំង និងសង្គមរាស្រ្ដនិយមដែលសាងសង់សម្រាប់តែបុគ្គលមួយចំនួន គម្រោងបុរីនាពេលបច្ចុប្បន្នសាងសង់ក្នុងទំហំធំ និងសម្រាប់ទីផ្សារទូទៅផងដែរ។
ចាប់តាំងពីឆ្នាំ ២០១០មក មានការសាងសង់អគារខុនដូ និងអាផាតមិនខ្ពស់ៗជាច្រើននៅតំបន់ទីប្រជុំជនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីបំពេញតម្រូវការសម្រាប់ប្រជាជនដែលមានជីវភាពកម្រិតខ្ពស់។
មួយនឹងការវិនិយោគជាច្រើនបន្ដបន្ទាប់លើវិស័យសេដ្ឋកិច្ចក្នុងកម្ពុជា សំណង់លំនៅឋានជាច្រើនប្រភេទត្រូវបានសាងសង់ដោយក្រុមហ៊ុនអចលនទ្រព្យឯកជនសម្រាប់តម្រូវការទីផ្សារប្រជាជនដែលមានជីវភាពកម្រិតមធ្យម។ ចាប់តាំងពីទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ បណ្ដុំផ្ទះឬបុរីត្រូវបានលេចចេញជាថ្មីម្ដងទៀត ហើយបានក្លាយជាប្រភេទលំនៅឋានមួយដែលទទួលបានការពេញនិយមក្នុងប្រទេស។ គម្រោងបុរីសព្វថ្ងៃត្រូវបានសាងសង់ដើម្បីបំពេញតម្រូវការទីផ្សារកម្រិតខ្ពស់ និងមានទំហំធំ ដែលមានលក្ខណៈខុសប្លែកពីបុរីក្នុងសម័យកាលមុនៗដែលសាងសង់សម្រាប់បុគ្គលមួយចំនួនតែប៉ុណ្ណោះ។ រហូតដល់ឆ្នាំ២០១០ អគារខុនដូរនិងអាផាតមិនខ្ពស់ៗ ត្រូវបានសាងសង់ជាបន្ដបន្ទាប់នៅតាមតំបន់អភិវឌ្ឍន៍មួយចំនួនក្នុងប្រទេសកម្ពុជា។ ក្រៅពីគម្រោងទាំងនេះ សំណង់លំនៅឋានដូចជាផ្ទះល្វែង ផ្ទះវីឡា និងផ្ទះប្រពៃណីខ្មែរដែលជាកម្មសិទ្ធិឯកជន ក៏ត្រូវបានបន្តសាងសងជាច្រើនផងដែរ។
លំនៅឋានសព្វថ្ងៃភាគច្រើនសាងសង់ដោយមិនបានពិចារណាលើមុខងារ ជាពិសេសការសម្របទៅនឹងអាកាសធាតុដែលជាកត្តាមួយដ៏សំខាន់ និងតែងតែត្រូវបានពិចារណាលើស្ថាបត្យកម្មដែលបានអនុវត្តកន្លងមក។ រចនាបថនៃស្ថាបត្យកម្មខ្មែរថ្មីត្រូវបានបន្ដអនុវត្តលើគេហដ្ឋានដែលបានសង់ក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៩០ ក៏ប៉ុន្ដែត្រូវបានបាត់បង់ទៅវិញដោយសារការពេញនិយមនៃស្ថាបត្យកម្មនីអូក្លាសិក (Neo-classical) ដែលឃើញមាននៅតាមសំណង់គម្រោងបុរីជាច្រើនទីតាំង។ ស្ថាបត្យកម្មនេះជាការរួមបញ្ចូលរចនាបថបុរាណនៃលោកខាងលិច ដែលមានសសរ និងបង្កាន់ដៃកូនក្រឡឹងរចនាបែបក្រិច។
ដោយឡែក អគារខ្ពស់ៗបាននាំយករចនាបថបែបទំនើប និងស៊ីវិល័យ ដែលមានភាពសាមញ្ញ និងមានប្រើប្រាស់សម្ភារៈសំណង់ទំនើបៗផងដែរ។ យ៉ាងណាមិញ រចនាបថនីអូក្លាសិក (Neo-classical) នៅតែទទួលបានការពេញនិយម និងបន្ដអនុវត្តលើសំណង់លំនៅឋានជាច្រើនក្នុងប្រទេស។
ដោយមានការពឹងផ្អែកយ៉ាងខ្លាំងលើវិស័យកសិកម្ម ទិដ្ឋភាពនៅក្នុងសម័យខ្មែរបុរាណអាចចាត់ទុកជាទិដ្ឋភាពតំបន់ជនបទ បើប្រៀបទៅនឹងទីក្រុងសព្វថ្ងៃ។
ប្រភេទផ្ទះដែលពេញនិយមជាងគេគឺផ្ទះឈើបុរាណខ្មែរដែលមានធ្លាខាងក្រោមធំទូលាយ និងជួយបង្កើតការប្រាស្រ័យទាក់ទងរវាងអ្នកជិតខាងផងដែរ។ ទោះបីជាមានទំហំខុសគ្នាទៅតាមទ្រព្យសម្បត្តិ និងឋានៈក្នុងសង្គមក៏ដោយ ផ្ទះនីមួយៗមានទម្រង់ដូចគ្នា លើកលែងការរចនាផ្នែកដំបូលប៉ុណ្ណោះ។
នៅពាក់កណ្ដាលសតវត្សរ៍ទី១៩ ដោយស្ថិតនៅក្រោមអាណានិគមបារាំង ប្រទេសកម្ពុជាមានការផ្លាស់ប្ដូរគួរឲ្យកត់សម្គាល់ទាំងក្នុងប្រវត្តិសាស្រ្ដនយោបាយ និងស្ថាបត្យកម្ម ក៏ដូចជាទិដ្ឋភាពនៃការអភិវឌ្ឍន៍ក្នុងទីក្រុង។ គួបផ្សំនឹងការអនុវត្តច្បាប់រដ្ឋបាលបារាំងជាច្រើនទសវត្សរ៍ ទីក្រុងភ្នំពេញមានការអភិវឌ្ឍន៍ទាំងផ្នែកហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធ និងការគ្រប់គ្រងដីធ្លី។ ការផ្លាស់ប្ដូរដែលគួរឲ្យកត់សម្គាល់បំផុតក្នុងទីក្រុង គឺប្រហែលជាការប្រើប្រាស់ឥដ្ឋជាសម្ភារៈសំណង់។ ក្នុងអំឡុងពេលនោះ ផ្ទះល្វែង និងផ្ទះវីឡាដែលសាងសង់ពីឥដ្ឋ ត្រូវបានឃើញមានជាបន្ដបន្ទាប់ ដោយមានរួមបញ្ចូលរចនាបថបែបប្រពៃណីផងដែរ។
បន្ទាប់ពីទទួលបានឯករាជ្យពីបារាំងក្នុងឆ្នាំ១៩៥៣ ព្រះបាទសម្ដេចព្រះ នរោត្ដម សីហនុ មានចក្ខុវិស័យដើម្បីអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសកម្ពុជាឲ្យមានភាពជឿនលឿនតាមរយៈការបង្កើតស្ថាបត្យកម្មថ្មីមួយដែលមានឈ្មោះថា “ស្ថាបត្យកម្មខ្មែរថ្មី”។ ផ្ទះល្វែងក្នុងសម័យអាណានិគមត្រូវបានវាយកម្ទេទ ហើយសង់ជំនួសដោយប្លុកផ្ទះល្វែងដើម្បីធ្វើជាលំនៅឋានសម្រាប់ប្រជាជនជាច្រើនគ្រួសារ។ ប៉េតុងក៏ត្រូវបានប្រើប្រាស់ក្នុងវិស័យសំណង់ បន្ទាប់ពីការបើកដំណើរការនៃរោងចក្រស៊ីម៉ង់ត៍ក្នុងខេត្តកំពត ហើយការកសាងហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធបានក្លាយជាចំណុចអភិវឌ្ឍន៍មួយដ៏សំខាន់ក្នុងប្រទេសផងដែរ។ នៅដើមទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៦០ អគារលំនៅឋានប្រមូលផ្ដុំឧបត្ថម្ភដោយរដ្ឋាភិបាលត្រូវបានសាងសង់ជាលើកដំបូង និងមួយចំនួនទៀតត្រូវបានសាងសង់ជាបន្តបន្ទាប់។ ក៏ប៉ុន្ដែក្នុងទសវត្សរ៍ឆ្នាំ១៩៧០ ការអភិវឌ្ឍន៍ទាំងនោះត្រូវបានផ្អាក នៅពេលដែលកម្ពុជាបានជួបនឹងវិបត្តិសង្ក្រាមដ៏រ៉ាំរ៉ៃជាច្រើនទសវត្សរ៍។
បន្ទាប់ពីបានគេចផុតពីរលកសង្ក្រាម និងវាលពិឃាដ ការអភិវឌ្ឍន៍ក្នុងប្រទេសកម្ពុជាបានចាប់ផ្ដើមជាថ្មីម្ដងទៀត។ ឥទ្ធិពលនៃសង្ក្រាមបានធ្វើឲ្យប្រជាជនជាច្រើនលាននាក់រស់នៅក្នុងភាពក្រីក្រដែលធ្វើឲ្យពួកគាត់ត្រូវរស់នៅក្នុងសំណង់អនាធិបតេយ្យ។ ដោយឡែក ជាមួយនឹងស្ថេរភាពក្នុងវិស័យសេដ្ឋកិច្ច ការកើនឡើងនៃចំនួនប្រជាជនដែលមានជីវភាពកម្រិតខ្ពស់បានចូលរួមចំណែកដល់ការអភិវឌ្ឍន៍ ក៏ដូចជាការរីកដុះដាលនៃបុរី និងអគារខ្ពស់ៗជាច្រើនផ្សេងទៀតក្នុងប្រទេស។